یخدان گرمسار
همانگونه که آب انبار، محلی جهت ذخیره آب بوده یخدان نیز چاله ای برای نگهداری و حفظ یخ بوده است. یخ در طی ماههای سرد سال در محلهایی به نام یخچال تهیه می شده و در طی فصول گرم یخ در یخدانها ذخیره شده تا شروع زمستان سال بعد مورد استفاده قرار می گرفته است.
با توجه به اینکه بخش اعظم کشور و بخصوص استان سمنان در منطقه گرم و خشک واقع شده و تابستانها نسبتاً طولانی و درجه حرارت در طی این فصل در اغلب اوقات بیش از حد تحمل است، لذا نوشیدن آب سرد و یا افشره خنک و بستنی در این فصل می تواند بسیار گوارا و مطبوع باشد.
همچنین سالم نگهداشتن گوشت، لبنیات و سایر مواد غذایی نیز استفاده از یخ را در تابستان ضروری می سازد.
در اینجاست که می بینیم معماری زیست اقلیمی ایران پاسخگوی احتیاجات و ملزومات زندگی انسان می شود به نحوی که در حرارت چهل درجه گرمسار یا سمنان، آب خنک برای اهالی همیشه فراهم بوده است.
« ساموئل متیوس» از سر دبیران مجله معروف و معتبر «جغرافیای ملی» در این مجله می نویسد: چینی ها از هزار سال قبل از میلاد مسیح، یخ را انبار می کردند، یونانیها و رومیان باستان شراب خود را با برقی که در چاله هایی که با کاه پوشیده شده بود، خنک می کردند، اگر چه «هیپوکرتیس» (پزشک یونانی در قرن چهارم و پنجم قبل از میلاد مسیح) عقیده داشت که آشامیدن از یخ برای سلامت انسان مضر است، برای افراد اشرافی اروپا در قرن 18 داشتن یخ در تابستان یک امر دلپذیر و استثنایی بود. ولی یکی از سیاحان می نویسد که نحوه حفظ یخ در ایران آنقدر پیشرفته است که حتی فقیرترین افراد نیز می توانند یخ داشته باشد. بنابر صافی و تمیزی یخ، قیمت و نوع استفاده از آن فرق می کرده است. یخی که دارای مقداری خاک و خاشاک است برای مصرف بستنی فروشیها مفید بوده زیرا یخ مستقیماً با بستنی تماس پیدا نمی کرده و ظرف فلزی بستنی را در داخل یخ می گرداندند تا بستنی درست شود. یخ کمی مرغوبتر را برای قصابیها و یخ صاف و تمیز که به نام یخ بلوری و یا یخ شیشه ای معروف بوده، برای مصرف خانگی و جهت آشامیدن استفاده می شده است.
5-1-نحوه تهیه یخ: بکارگیری عوامل اقلیمی جهت ایجاد حرارت و یا برودت موردنیاز، جزو اصول معماری سنتی ایران زمین بوده است.
«سرجان شاردن» فیلسوف و سیاح معروف فرانسوی که در زمان حکومت صفویه چندین بار به ایران سفر کرده و به زبان فارسی آشنا بوده، در سیاحتنامه خود در مورد نحوه تهیه یخ در ایران مطالبی را درج نموده است.